Το μυθιστόρημα «Εγώ;» του Peter Flamm διαβάστηκε παρέα με την αγαπημένη μου φίλη από το Instagram, τη Ρούλα Κονιδάρη. Αν κάτι έχω κερδίσει μετά από τόσα χρόνια ενασχόλησης με το «bookstagram», είναι η απόκτηση μερικών φίλων καρδιάς, που μοιραζόμαστε την ίδια αγάπη για τη λογοτεχνία! Αποφασίσαμε λοιπόν με τη Ρούλα, να διαβάσουμε μαζί το κλασικό θα έλεγα πλέον μυθιστόρημα του Peter Flamm, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, σε μετάφραση της κυρίας Μαρίας Μαντή, μιας και διαβάζαμε στο διαδίκτυο πληθώρα κριτικών κειμένων, που «αποθέωναν» το βιβλίο, γεγονός που καλλιέργησε την αναγνωστική μας περιέργεια!
Έχοντας ολοκληρώσει το βιβλίο μπορώ να πω ειλικρινά, πως κι εμένα μου άρεσε αρκετά. Σίγουρα κατανοώ όλους τους λόγους που θεωρήθηκε σημαντικό για την εποχή του και όλους εκείνους τους αναγνώστες, που το αποθέωσαν. Όμως κατά τη δική μου ταπεινή άποψη, υπάρχουν μυθιστορήματα παρόμοιας θεματολογίας, όπου ο συγγραφέας αδιαμφισβήτητα απογείωσε το θέμα! Χωρίς ωστόσο αυτό να σημαίνει πως το μυθιστόρημα του Flamm δεν αξίζει να διαβαστεί. Το αντίθετο θα έλεγα
Ας πάρουμε ωστόσο τα πράγματα από την αρχή. Το «Εγώ;» είναι ένα βαθιά υπαρξιακό μυθιστόρημα. Ένα μυθιστόρημα αμιγώς ψυχαναλυτικό μέσα από το οποίο ο συγγραφέας, επιχειρεί θαρραλέα να αναμετρηθεί με το τραύμα, με την αποξένωση, με τη ρευστότητα της ανθρώπινης ταυτότητας. Κεντρικός ήρωας του βιβλίου είναι ο Χάνς, που επιστρέφει από τον πόλεμο σωματικά αρτιμελής, ψυχικά ωστόσο απόλυτα κατακερματισμένος. Κάτι το οποίο γίνεται αντιληπτό από τις πρώτες κιόλας σελίδες του βιβλίου, όπου ο συγγραφέας αναρωτιέται «ποιος είναι αυτός που γύρισε;» και όχι «τι ήταν αυτό που του συνέβη στον πόλεμο;».
Κεντρικός άξονας της μυθιστορηματικής αφήγησης είναι η επιστροφή του Χανς στην πατρίδα του. Επιστροφή η οποία δεν αντιμετωπίζεται θριαμβευτικά από τον ήρωα, καθώς δεν του επιφέρει τη λύτρωση. Αντίθετα, στις πρώτες σκηνές του βιβλίου παρατηρούμε πως ο Χανς αντιλαμβάνεται το περιβάλλον γύρω του με σχεδόν εξωσωματικό βλέμμα! Μας δημιουργείται η εντύπωση πως καθετί που αντικρίζει το βλέπει για πρώτη φορά. Καθετί γνώριμο, του φαντάζει πλέον ανοίκειο!
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η συνάντηση με τη γυναίκα του. Παρότι φαινομενικά μοιάζει ίδια, κάτι στη φωνή της φαίνεται να έχει αλλάξει. Ή μήπως να είναι η δική του ακοή, που πλέον δεν την αναγνωρίζει, αναρωτιέται εύλογα ο Χανς! Ο Χανς κλονίζεται και κατ’ επέκταση μέσα από τον ίδιο ο συγγραφέας αναφέρεται σε έναν διττό κλονισμό της αντίληψης, τόσο του εαυτού, όσο και του Άλλου. Ο Χανς νιώθει πως οι αισθήσεις του τον προδίδουν. Δεν τις εμπιστεύεται πια. Γεγονός που σταδιακά οδηγεί στην υπαρξιακήα του κατάρρευση.
Η υπαρξιακή κατάρρευση του ήρωα εντείνεται και από τον τρόπο που ο σκύλος της οικογένειας τον αντιμετωπίζει. Ο σκύλος δεν τον αναγνωρίζει. Κάθε φορά που τον συναντά γρυλίζει και του συμπεριφέρεται εχθρικά. Το σημείο αυτό του βιβλίου είναι ίσως ένα από τα πιο εμβληματικά, καθώς και ένα από τα πιο ψυχαναλυτικά σημεία του κειμένου. Κι αυτό γιατί ο σκύλος λειτουργεί συμβολικά ως μεταφορά του μη αναγνωρίσιμου. Συγκεκριμένα, ο Peter Flamm σε αυτό το σημείο της πλοκής, προσδίδει στο κείμενο του μία ψυχαναλυτική διάσταση, που παραπέμπει στη θεωρία του Λακάν σχετικά με το βλέμμα, σύμφωνα με την οποία το βλέμμα του Άλλου είναι αυτό που μας προσδίδει την υποκειμενικότητα μας. Βλέμμα που όταν αποσύρεται ή μας αποδοκιμάζει, ή και μας αμφισβητεί, τότε το Εγώ μας δεν αναγνωρίζεται. Κάτι το οποίο στην παρούσα περίπτωση συμβαίνει με τον Χανς, που δεν τον αναγνωρίζει ο σκύλος της οικογένειας, ο οποίος τον αντιμετωπίζει με τρόπο επιθετικό, γεγονός που έχει σαν συνέπεια, ο ήρωας του Flamm να βιώνει την απόρριψη του καθρέφτη και σταδιακά να μετατρέπεται σε έναν ξένο ακόμα και για τον ίδιο του τον εαυτό!
Φυσικά από την ψυχαναλυτική αυτή εξίσωση που δημιουργεί ο Peter Flamm στο βιβλίο του, δεν θα μπορούσαν να απουσιάζουν και οι φροϋδικές αναφορές, οι οποίες γίνονται αντιληπτικές κυρίως στο σημείο εκείνο της πλοκής, όπου ο Χανς συναντά τον άστεγο σωσία του. Γεγονός που δεν αποτελεί απλά μία ευρηματική σκηνή της μυθιστορηματικής πλοκής, αλλά είναι μία έμμεση αναφορά στο θραυσμένο Εγώ, μία υπογράμμιση της κατάστασης αυτής όπου κάτι που είναι τόσο οικείο, μετατρέπεται τελικά σε κάτι τρομακτικά ξένο! Η παρουσία του άστεγου λειτουργεί ως ένα συμβολικό στοιχείο, που αναφέρεται στην υπαρξιακή αποδόμηση του Χανς, ο οποίος αδυνατεί να εναρμονιστεί με τον χρόνο, αλλά και να συνδεθεί με τον εαυτό του, από τον οποίο σταδιακά αποσπάται όλο και περισσότερο.
Διαβάζοντας λοιπόν το «Εγώ;» του Peter Flamm, θα μπορούσα να πω ότι το στοιχείο που το καθιστά ξεχωριστό είναι πως η βάση πάνω στην οποία οικοδομείται ολόκληρο το μυθιστόρημα δεν είναι η εξωτερική δράση, αλλά η σταδιακή, εσωτερική αποδόμηση του πρωταγωνιστή. Τα λίγα γεγονότα που απαρτίζουν την πλοκή, την καθιστούν αμυδρή, σχεδόν υπαινικτική, γεγονός που δεν προσφέρεται για τη δημιουργία έντασης, που να οφείλεται στα τεκταινόμενα και ίσως να είναι αυτό που τελικά δεν με έκανε να το απολαύσω πλήρως. Η ένταση της πλοκής ωστόσο υπάρχει. Είναι υποδόρια και βασίζεται πλήρως στις ψυχολογικές και συναισθηματικές διακυμάνσεις του κατακερματισμένου ψυχικά Χανς. Όλη η αφήγηση χαρακτηρίζεται από μία έντονη υποκειμενικότητα, καθώς ο αφηγητής παραμένει προσκολλημένος στον εσωτερικό κόσμο του Χανς, αποφεύγει να μας περιγράψει ακριβώς τι συμβαίνει, αλλά εστιάζει κατά κύριο λόγο στα συναισθήματα του ήρωα, σε καθετί που «νιώθεται», και όχι σε καθετί που συμβαίνει γύρω του σε πραγματικό χρόνο!
Στο κείμενο του Flamm παρατηρούμε μία οικονομία λέξεων και συναισθημάτων. Καθετί που λέγεται είναι εξαιρετικά μετρημένο. Στο μυθιστόρημα του Flamm η γλώσσα λειτουργεί ως φορέας σιωπής. Το κείμενο είναι γεμάτο ασάφειες, σιωπές και παύσεις, γεγονός που καθρεφτίζει την κατακερματισμένη ταυτότητα του ήρωα και υπογραμμίζει την ανημποριά του μπροστά στη γλώσσα και την έκφραση του εσώτερου εαυτού του, από τον οποίο σταδιακά αποξενώνεται.
Ολοκληρώνοντας, το «Εγώ;» είναι ένα φιλοσοφικό μυθιστόρημα, που το διατρέχει το ερώτημα «Ποιος είμαι εγώ, όταν δε αναγνωρίζουν οι άλλοι, όταν δε με αναγνωρίζω εγώ ο ίδιος;». Τα όρια που δημιουργεί ο συγγραφέας ανάμεσα στην ύπαρξη και στη μη ύπαρξη είναι δυσδιάκριτα. Ο ήρωας του, ο Χανς δεν είναι απλά ένας άνθρωπος που αδυνατεί να θυμηθεί, ή επιχειρεί να ξεχάσει το τραύμα του πολέμου. Είναι ένας άνθρωπος που δεν είναι σίγουρος ότι υπάρχει! Κι αυτό είναι ακόμα πιο τρομακτικό.
Το «Εγώ;» είναι ένα μυθιστόρημα που δεν προσφέρει τη λύτρωση, που δεν δίνει εξηγήσεις, που δεν εξιλεώνει! Είναι μία σπαρακτική αφήγηση, υποδόριας απελπισίας, μέσα από την οποία υπογραμμίζεται το θεμελιώδες ανθρώπινο ερώτημα:
Όταν καθετί που υπάρχει γύρω μας, αλλά και μέσα μας αλλάζει, τι μένει τελικά από εμάς;
